ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟΣ ΣΥΜΒΑΣΗΣ ΚΑΙ Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΜΑΤΑΙΩΣΗΣ

ΤΟΥ Δρ. ΣΩΤΗΡΗ Ν. ΣΑΜΨΩΝ
Managing Partner
S. SAMPSON & ASSOCIATES LLC - Attorneys at Law

---

Πότε μπορούν συμβαλλόμενα μέρη να τερματίσουν μια σύμβαση της οποίας το αντικείμενο έχει εξαφανιστεί ή η εκτέλεση της έχει καταστεί αδύνατη;

Πιο κάτω αναφέρεται περιληπτικά το νομικό πλαίσιο σε Κύπρο και Βρετανία, όπως αυτό καθορίστηκε από τη νομολογία και από την κυπριακή νομοθεσία, με ιδιαίτερη έμφαση στην Αρχή της Ματαίωσης.

Πολύτιμο βοήθημα στην σύντομη αυτή μελέτη επί του θέματος, αποτέλεσε το βιβλίο του εκλεκτού συνάδελφου δικηγόρου Πολύβιου Γ. Πολυβίου, "Το Δίκαιο των Συμβάσεων", 2014.
 
Εισαγωγή

1. Γενικός κανόνας του δικαίου των συμβάσεων είναι ότι οι συμβάσεις πρέπει να εκτελούνται, νοουμένου ότι δεν είναι παράνομες ή άκυρες κατά το χρόνο της συνομολόγησης τους. Pacta sunt servanda.
2. Εάν το ένα μέρος ή το άλλο χρειάζεται κάποια εξειδικευμένη προστασία, αυτή θα έπρεπε να είχε συμφωνηθεί και θα έπρεπε να είχε υιοθετηθεί σχετική ρήτρα στη σύμβαση, στην απουσία της οποίας η σύμβαση συνεχίζει να ισχύει όπως ακριβώς συμφωνήθηκε από τα μέρη, αγνοώντας πλήρως οτιδήποτε συνέβη μεταγενέστερα και δεν καλύπτεται από τις πρόνοιες της σύμβασης. 
3. Ωστόσο, στην υπόθεση Taylor v. Caldwell (1863) 3 B. & S. 826, καθιερώθηκε για πρώτη φορά στο Αγγλικό δίκαιο, το αξίωμα της ματαίωσης (frustration) της σύμβασης, με κεντρικό άξονα την ολοσχερή καταστροφή και πλήρη εξαφάνιση του αντικειμένου της σύμβασης.
   
4. Λίγες δεκαετίες αργότερα, στην υπόθεση Krell v. Henry, (1902) 2 ΚΒ 740, υιοθετήθηκε μια ευρύτερη προσέγγιση όσον αφορά στην αρχή της ματαίωσης, με το δικαστήριο να εξισώνει την καταστροφή του αντικειμένου της σύμβασης με την εξαφάνιση του ουσιαστικού/πραγματικού της υποβάθρου, παρά τη συνεχιζόμενη ύπαρξη του αντικειμένου της σύμβασης και παρά το ότι η σύμβαση δεν ανέφερε οτιδήποτε είτε για το υπόβαθρο, είτε για το πλαίσιο εντός του οποίου η σύμβαση είχε συνομολογηθεί.

 
Κυπριακό Δίκαιο
Στον Κυπριακό Νόμο, η αρχή της ματαίωσης αποτελεί το αντικείμενο του άρθρου 56 του Νόμου των Συμβάσεων, Κεφ. 149, το οποίο μεταξύ άλλων προνοεί ότι: 

• (2)    Σύμβαση προς τέλεση πράξης, η οποία μετά την κατάρτιση της σύμβασης καθίσταται αδύνατη η παράνομη λόγω γεγονότος το οποίο ο οφειλέτης δεν μπορούσε να αποτρέψει, καθίσταται άκυρη μόλις η πράξη καταστεί αδύνατη ή παράνομη.

 
Οι πιο πάνω πρόνοιες είναι ακριβώς οι ίδιες με τις αντίστοιχες στο Ινδικό Δίκαιο και σαφώς διαφοροποιούν τον τρόπο αντιμετώπισης της ματαίωσης από το κοινοδίκαιο, Fadil Izzet v. Κυπριακή Εταιρεία Αποθήκευσης Πετρελαιοειδών Λτδ. (2009) 1 Α.Α.Δ. 11. Επομένως, το δόγμα της ματαίωσης στην Κύπρο, όπως και στην Ινδία, δε θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με βάση τις αρχές που έχουν διατυπωθεί στο πλαίσιο του κοινοδικαίου, αλλά εντός των παραμέτρων της υπάρχουσας σχετικής νομοθετικής ρύθμισης.

Στο σύγγραμμα Pollock & Mulla, 10η έκδ, σελ. 457, αναφέρονται σχετικά τα ακόλουθα:
 

• The doctrine of frustration comes into play when a contract becomes impossible of performance, after it is made, on account of circumstances beyond the control of the parties or the change in circumstances makes the performance of the contract impossible. In fact, impossibility and frustration are often used as interchangeable expressions. The changed circumstances make the performance of the contract impossible … The Court can give relief on the ground of subsequent impossibility when it finds that the whole purpose or the basis of the contract has been frustrated by the intrusion or the occurrence of an unexpected event or change of circumstances which was not contemplated by the parties t the date of the contract.

 
Παρά ταύτα, στην πράξη, είναι σχεδόν βέβαιο ότι αν κάποια σύμβαση θεωρείται ματαιωθείσα στο πλαίσιο του Αγγλικού δικαίου, με βάση τη νομολογία των Αγγλικών δικαστηρίων, θα υπάρξει το ίδιο αποτέλεσμα και στο πλαίσιο του Κυπριακού δικαίου.
 
Όπως έθεσε το θέμα ο Δικαστής Wright στην υπόθεση Denny, Mott & Dickson Ltd. v. James B Fraser & Co Ltd (1944) AC 265:
 

• Where, as generally happens, and actually happened in the present case, one party claims that there has been frustration and the other party contests it, the court decides the issue and decides it ex post facto on the actual circumstances of the case. The data for decision are on the one hand the terms and construction of the contract, read in light of the then existing circumstances, and on the other hand the events which have occurred. It is the court which has to decide what is the true position between the parties.  The event is something which happens in the world of fact, and has to be found as a fact by the judge. Its effect on the contract depends on the meaning of the contract, which is a matter of law. Whether there is frustration or not in any case depends on the view taken of the event and of its relation to the express contract by informed and experienced minds.

 
Αν δεν υπάρχει η επιλογή της ματαίωσης, τότε τα μέρη ενδεχόμενα να κληθούν να εκπληρώσουν μια σύμβαση ολότελα διαφορετική από εκείνη που συνομολόγησαν. Επομένως το βασικό ερώτημα είναι αν το γεγονός το οποίο επεσυνέβη έχει καταλύσει ή μεταβάλει το βασικό χαρακτηριστικό της σύμβασης (fundamental nature of the contract), Davis Contractors Ltd. v. Fareham Urban District Council (1956) AC 696.
 
Η βασική προσέγγιση των Κυπριακών δικαστηρίων στο θέμα της ματαίωσης και της ερμηνείας του άρθρου 56(2) του Περί Συμβάσεων Νόμου, είναι η ακόλουθη, όπως διατυπώθηκε στην υπόθεση Fadil Izzet v. Κυπριακή Εταιρεία Αποθήκευσης Πετρελαιοειδών Λτδ. (2009) 1 Α.Α.Δ. 11:
 

• Το κριτήριο, ως άνω, είναι αντικειμενικό και αφορά στο κατά πόσο το επιγενόμενο γεγονός καταλύει το θεμέλιο της σύμβασης υπό την παρακάτω πρακτική έννοια όπως έχει αναλυθεί στην απόφαση Satyabrata Ghose v. Mugneeram Bangur and Co (1954) S.C.R. 310, του Ανωτάτου Δικαστηρίου της Ινδίας, απόσπασμα της οποίας υιοθετήθηκε από το Ανώτατο Δικαστήριο της Κύπρου στην υπόθεση Xenophontos v. Tyrimou (1984) 1 C.L.R 23:

 

• This much is clear that the word “impossible” has not been used here in the sense of physical or literal impossibility. The performance of an act may not be literally impossible but it may be impracticable and useless from the point of view of the object and purpose which the parties had in view, and if an untoward event or change of circumstances totally upsets the very foundation upon which the parties rested their bargain, it can very well be said that the promisor found it impossible to do the act which he promised to do.

 
Επίκληση ματαίωσης
σε εξαιρετικές μόνο περιπτώσεις
Επίκληση όμως της αρχής της ματαίωσης γίνεται μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Όπως θέτει το θέμα ο Treitel στο σύγγραμμα του, 12η έκδ. σελ. 924-926 και 960, με βάση τη θεμελιώδη αρχή της ελευθερίας του συμβάλλεσθαι, δεν μπορεί να ισχύσει το αξίωμα της ματαίωσης όταν γίνεται σαφές στη σύμβαση ότι οι υποχρεώσεις των μερών θα συνεχίσουν να ισχύουν παρά το ότι έχει επισυμβεί κάποιο γεγονός. Η ίδια προσέγγιση ακολουθείται και στους Pollock & Mulla, 10η έκδ.. σελ. 455. Σχετική είναι και η υπόθεση Select Commodities Ltd. v. Valdo SA (2007) 1 Lloyd’s Rep. 1.
 
Κατά τον ίδιο τρόπο, φαίνεται να είναι σαφές –αν και υπάρχει περί του αντιθέτου νομολογία- ότι όταν το συμβαλλόμενο μέρος που επικαλείται εφαρμογή της ματαίωσης είχε προβλέψει ή έστω μπορούσε να προβλέψει το γεγονός που θα λάμβανε χώρα, το αξίωμα της ματαίωσης δεν τυγχάνει εφαρμογής, Walton Harvey Ltd. Walker & Homfrays Ltd. (1931) 1 Ch. 274.

Επίλογος
Η αρχή της ματαίωσης αποτελεί μια καλή επιλογή στις περιπτώσεις εκείνες όπου η σύμβαση δεν μπορεί εξ αντικειμένου να εκτελεστεί ως είχε αρχικά συμφωνηθεί μεταξύ των μερών. Κατά πόσον το αξίωμα θα εφαρμοστεί ή όχι και με ποιο τρόπο θα επιμεριστούν τυχόν ευθύνες και ζημιές επαφίεται στα δικαστήρια για να το αποφασίσουν. Παρά ταύτα, η νομολογία επί του θέματος, αν και πλούσια, σε πολλές περιπτώσεις αλληλοαντικρούεται.